Νομοθεσία λιβαδιών
Την έννοια του λιβαδιού – ως νομικού όρου – τη συναντούμε στα πρώτα νομοθετήματα που εκδίδει το νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος. Οι λιβαδικές εκτάσεις αποτελούσαν και αποτελούν, στην πλειονότητά τους, δημόσιες εκτάσεις και το τεκμήριο της ιδιοκτησία ανήκει στο δημόσιο. Αυτό συμβαίνει λόγω του αντίστοιχου τεκμηρίου που άνηκε στον σουλτάνο κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Εξαίρεση αποτελούν ορισμένες περιοχές της Ελλάδος όπως τα Επτάνησα και τα Δωδεκάνησα. Τα άρθρα 24 και 117 του Συντάγματος σε συνδυασμό με την ερμηνεία του Συντάγματος της Ελλάδος (ΣΕ) αποτέλεσαν και αποτελούν καθοριστικό παράγοντα στην προστασία του δασικού χαρακτήρα των λιβαδιών. Η αρμοδιότητα για τον προγραμματισμό, τη μελέτη και την εκτέλεση έργων, επί των λιβαδιών ανήκει στη Δασική Υπηρεσία. Όσον αφορά τη βόσκηση γενικότερα δεν απαγορεύεται στα δημόσια δάση. Πρέπει όμως να ασκείται με τρόπο που δεν εμποδίζει την εκμετάλλευση του δάσους και τη λήψη μέτρων για την προστασία και την αναγέννηση του. Αρμόδιοι φορείς για την παραχώρηση των δικαιωμάτων βόσκησης (δικαίωμα βοσκής) είναι οι Δήμοι και οι Κοινότητες, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι κάποιες εκτάσεις ανήκουν κατά κυριότητα στο Κράτος. Τα σημαντικότερα νομοθετήματα είναι το άρθρο 3 του ν. 998/1979, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 1 του ν. 3208/2003, το άρθρο 272 του ν. 3463/2006, το α. 222 του ν. ν.δ. 86/1969 Φ.Ε.Κ. 7/18-1-1969/Τ.Α’ και το άρθρο 16 του ν. 998/1979.
Πλήθος διεθνών νομικών κειμένων αναφέρονται στην προστασία των δασών και των δασικών εκτάσεων. Στα περισσότερα δεν γίνεται σαφής αναφορά στα λιβάδια αλλά στις δασικές εκτάσεις ή στο περιβάλλον, εννοώντας και τα λιβάδια. Στον χώρο της Ε.Ε. η έννοια της πολιτικής για τις δασικές εκτάσεις και για τα λιβάδια ειδικότερα δεν υπάρχει αυτούσια στις συνθήκες για την σύσταση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στην έννοια της πολιτικής για το περιβάλλον, όμως, σαφώς εμπεριέχεται και η προστασία των δασικών εκτάσεων και των λιβαδιών. Σημαντικά μη δεσμευτικά κείμενα είναι αυτά που συντάχθηκαν στην Συνδιάσκεψη του Ρίο για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (Διακήρυξη Ρίο, Ατζέντα 21, Διακήρυξη αρχών για τα δάση, Σύμβαση για τη βιοποικιλότητα), όπως επίσης η Ευρωπαϊκή σύμβαση για το τοπίο, η σύμβαση του Άαρχους που κυρώθηκε με το ν. 3422/2005 (ΦΕΚ Α΄303), η σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της ερημοποίησης και οι αρχές της πρόληψης και της προφύλαξης στο άρθρο 174 παρ. 2 της Συνθήκης των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (ΣΕΚ), όπως και η αρχή της βιώσιμης ή αειφόρου ανάπτυξης και η αρχή της ενσωμάτωσης στο άρθρο 2 και στο άρθρο 6 της ΣΕΚ αντίστοιχα.
Καποτάς Παναγιώτης
Προβλήματα και απειλές στα λιβαδικά οικοσυστήματα της χώρας μας
Παρά την ιδιαίτερη αξία των ελληνικών λιβαδιών, δεν παύουν να υπάρχουν προβλήματα που αντανακλώνται, μεταξύ άλλων, στο ελλειμματικό ισοζύγιο εμπορίας ζωικών προϊόντων, όπως και απειλές που καθιστούν επιτακτική την ανάγκη προστασίας τους. Τα σημαντικότερα προβλήματα που σχετίζονται με τα λιβάδια της χώρας μας είναι: α) Η εγκατάλειψη της κτηνοτροφικής δραστηριότητας, ως απόρροια της γενικότερης εγκατάλειψης ανάπτυξης ολοκληρωμένων οικονομικών δραστηριοτήτων και της χαλάρωσης του κοινωνικού ιστού στην ελληνική ύπαιθρο. β) Απόρροια της εγκατάλειψης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας και της αύξηση της συσσώρευσης των αγροτικών πληθυσμών σε αστικά κέντρα είναι η ανισοκατανομή της βοσκοφόρτωσης στα Ελληνικά λιβάδια. Γενικότερα, τα πεδινά λιβάδια, καθώς και τα λιβάδια που βρίσκονται κοντά σε αστικά κέντρα υπερβόσκονται, ενώ ορεινά ή ψευδαλπικά λιβάδια υπερβόσκονται – γεγονότα που βάζουν σε κίνδυνο την οικολογική ισορροπία των οικοσυστημάτων. γ) Η μη επίλυση των ιδιοκτησιακών προβλημάτων και η μη αποσαφήνιση των χρήσεων γης επιτείνει την υποβάθμιση των ελληνικών λιβαδιών. Στην κατεύθυνση αυτή η αναβάθμιση και η ολοκλήρωση του Προγράμματος Απογραφής των Ελληνικών Λιβαδιών κρίνεται επιτακτική. δ) Η έλλειψη συστημάτων παρακολούθησης (monitoring) της κατάστασης των λιβαδιών και η δημιουργία σχετικής βάσης δεδομένων. Με τον τρόπο αυτό θα μπορεί να γίνει καλύτερος σχεδιασμός των μελλοντικών διαχειριστικών πρακτικών και να διατυπωθούν σαφέστεροι στόχοι λιβαδικής πολιτικής και προτάσεις υλοποίησης. ε) Τέλος, η αποσαφήνιση του θεσμικού πλαισίου (διοίκηση, πολιτική, νομικό πλαίσιο) και η ισχυροποίηση της βούλησης της ελληνικής Πολιτείας θα συμβάλλουν καθοριστικά στην ορθολογική διαχείριση και ανάπτυξη των λιβαδικών πόρων της χώρας μας.
Οι σημαντικότερες απειλές που αντιμετωπίζουν τα λιβάδια της χώρας μας είναι α) ο εκτοπισμός των λιβαδιών σε οριακά περιβάλλοντα, ως απόρροια της πίεσης για απόκτηση γεωργικής γης κατά το παρελθόν, β) η σημαντική επέκταση των θαμνολίβαδων εις βάρος των ποολίβαδων, ως απόρροια της σταδιακής εγκατάλειψης της εκτατικής αιγοτροφίας, γ) ο κίνδυνος οικολογικής υποβάθμισης των λιβαδικών φυτοκοινοτήτων, ως απόρροια της σταδιακής εγκατάλειψης της κτηνοτροφίας που οδηγεί σταδιακά σε ομογενοποίηση και υποβάθμιση της χλωριδικής ποικιλότητας, δ) η χλωριδική αλλοίωση που εντοπίζεται σταδιακά από εισβάλλοντα ξενικά χλωριδικά στοιχεία, ε) οι πυρκαγιές που αφανίζουν κάθε χρόνο σημαντικές λιβαδικές εκτάσεις και που οδηγούν βραχυπρόθεσμα πολλές φορές σε αλλαγή ου καθεστώτος χρήσης (π.χ. οικοπεδοποίηση), και στ) οι προσβολές των λιβαδικών βιοτικών στοιχείων από σημαντικούς παθογενείς παράγοντες (ασθένειες από μύκητες, κ.λπ.) – απειλή που τα αίτια και τα αποτελέσματά της έχουν πολύ λίγο μελετηθεί.
Μιχαήλ Βραχνάκης
Οικολογία και Βιοποικιλότητα λιβαδιών
Η ποικιλία των κλιματεδαφικών συνθηκών αλλά και η ιστορική χρήση των λιβαδιών έχει συντελέσει στην ύπαρξη ποικιλίας λιβαδικών τύπων και υποτύπων. Γενικά, τα Ελληνικά λιβάδια υπάγονται σε τέσσερις γενικούς λιβαδικούς τύπους, δηλ. σε ποολίβαδα, φρυγανολίβαδα, θαμνολίβαδα και δασολίβαδα. Στην Ελλάδα η επιφάνεια που καταλαμβάνουν τα ποολίβαδα ανέρχεται σε 17 εκατομμύρια στρέμματα που αντιστοιχούν στο 33% της συνολικής επιφάνειας των λιβαδιών της χώρας. Στην ψευδαλπική ζώνη εντοπίζονται περίπου 4 εκατομμύρια στρέμματα. Τα φρυγανόλιβαδα ανέρχονται σε 2,2 εκατομμύρια στρέμματα (και αναλόγως του ορισμού των φρυγάνων ανέρχονται σε 10 εκατομμύρια στρέμματα). Τα θαμνολίβαδα ανέρχονται σε 7,75 εκατομμύρια στρέμματα με το 60% αυτών να αποτελούν θαμνολίβαδα αείφυλλων πλατύφυλλων ειδών. Τέλος, τα δασολίβαδα υπολογίζονται σε 25 εκατομμύρια στρέμματα. Ειδικές κατηγορίες λιβαδιών αποτελούν οι εγκαταλειμμένοι αγροί, τα βοσκόμενα δάση και τα αγρολιβαδικά συστήματα.
Η ποικιλία λιβαδικών τύπων συνδέεται και με την αυξημένη βιοποικιλότητα που παρουσιάζουν τα Ελληνικά λιβάδια έναντι, τουλάχιστον, των κεντρο- και βορειο-Ευρωπαϊκών χωρών. Η φυτοποικιλότητα των Ελληνικών λιβαδιών αποδίδεται τόσο στην ποικιλία μικροπεριβαλλόντων, όσο και στη χρήση των λιβαδιών. Παράλληλα με τη φυτοποικιλότητα αυξημένη είναι και η ζωοποικιλότητα, καθώς πλήθος μεγάλων και μικρών ζωικών οργανισμών χρησιμοποιούν τους λιβαδικούς πόρους. Επίσης, το ποσοστό ενδημισμού των χλωριδικών στοιχείων των λιβαδιών είναι πολύ υψηλό, και γενικά αυξάνεται καθώς μεταβαίνουμε από τη βόρεια στη νότια Ελλάδα.
Μιχαήλ Βραχνάκης
